Хандош
Нохчойн маттахь хандешан пхи дакъа ду: хан (tense), дагар (aspect), саттам (mood), тоьшалла (evidentiality), цецдалар (mirativity).
Хандеша дагарш хӏорш ду: дукхалла (plurality), дукхаззалла (pluractionality). Дукхаллина йукъадогӏу цхьаллин кеп (singular), дукхаллин кеп (plural). Дукхаззаллина йукъадогӏу йалаза кеп (imperfective), йаьлла кеп (perfective).
Хандешан саттамаш хӏорш бу:
хеназниг (infinitive),
боккъалниг (indicative),
сатийсарниг (subjunctive),
сатийсарниг II (subjunctive II),
лаамниг (optative),
бехкамниг (conditional),
бехкамниг II (conditional II),
лаам-бехкамниг (optative-conditional),
тӏедилларниг (imperative),
хаттарниг (interrogative).
Хандешан тоьшаллаш хӏорш ду: цагинарг (non-witnessed), лачлер (quotative).
Дагар
Эриг (subject) дукхаллин дагарехь хила дезахь, иштта хандашах дукхаллин кеп олу, а. д. хьовса, совца, довда и. дӏ. кх. И цхьаллин дагарехь хила дезахь, цхьаллин кеп олу, а. д. хьажа, саца, дада и. дӏ. кх.
Хандешан ардамо дукха хан дӏалоцуш йелахь, сихха дан а дина чекхдолуш дацахь, цу хандашах йалаза кеп олу, а. д. леха, сеца, сетта и. дӏ. кх. Ткъа и сихха дан а дина, чекхдолуш делахь, цу хандашах йаьлла кеп олу, а. д. лаха, саца, сатта и. дӏ. кх.
Саттам
Хандешнаш хенашкахь хийцарх ханхийцар (conjugation) олу. Нохчойн маттахь 13 ханхийцар ду:
карара хан (present simple), цхьамма ардам (action) беш хилар гойту хӏокхо. Эцаметтехь дӏахӏоьттина деш воллуш хила везаш вац и хӏара кеп лело, цо цкъацца йа шен рожехь деш хилча а тоьаш ду.
карара чекхйалаза хан (present progressive), цхьамма ардам (action) беш хилар гойту хӏокхо а. Эцаметтехь дӏахӏоьттина деш воллуш хила везаш ву и хӏара кеп лело.
йахана йаьлла хан (present perfect), йаханчу хенахь ардам (action) бан а бина чекхбаьлла белахь, лелайо хӏара кеп. Маца бина, муха бина ца гойту хӏокхо.
хӏинцца йахана хан (past recent);, дукха хан йоцуш ардам (action) бина хилар гойту хӏокхо.
йахана хан (past simple);
хьалха йахана хан (past perfect);
ихина хан (past habitual);
йахана чекхйалаза хан (past progressive);
йан мега хан (future potential);
йогӏу хан (future simple);
йогӏу чекхйалаза хан (future progressive);
йогӏу йахана хан (future perfect);
йогӏу чекхйалаза йахана хан (future perfect progressive).
Хеназниг
Хӏара саттам шена тӏехьа «а» йа «н» тӏекхетарца кхоллало. Хандош цхьана дешдекъах лаьтташ делахь, тӏехьа «н» тӏетоха, дацахь «а» тӏетоха. Кху кепо ца гойту маца хилла ардам, кхо гойту иза беккъа хӏун ардам бу.
| тӏехьа н | тӏехьа а |
|---|---|
ган |
дийца |
дан |
лаца |
ден |
леха |
лан |
ловза |
тан |
хаза |
тен |
хьажа |
ӏан |
хьакха |
ӏен |
хьалха |
Боккъалниг
Дацаркеп къовларш йуккъахь йалийна.
| ханхийцар |
|---|
карара хан (ца) хьожу, (хьажац) |
карара чекхйалаза хан хьожуш ду (дац) |
йахана йаьлла хан (ца) хьаьжна (хьаьжнац) |
хӏинцца йахана хан (ца) хьаьжи |
йахана хан (ца) хьаьжира |
хьалха йахана хан (ца) хьаьжнера |
ихина хан (ца) хьожура |
йахана чекхйалаза хан хьожуш дара (дацара) |
йан мега хан (ца) хьожур |
йогӏу хан хьожур ду (дац) |
йогӏу чекхйалаза хан хьожуш хир ду (дац) |
йогӏу йахана хан хьаьжна хир ду (дац) |
йогӏу чекхйалаза йахана хан хьожуш хилла хир ду (дац) |
Сатийсарниг
(ма) хьожийла!
Воккхаха дукха вехийла!
Сатийсарниг II
| ханхийцар |
|---|
йогӏу хан хьожур дара (дацара) |
йогӏу чекхйалаза хан хьожуш хир дара (дацара) |
йогӏу йахана хан хьаьжна хир дара (дацара) |
йогӏу чекхйалаза йахана хан хьожуш хилла хир дара (дацара) |
Лаамниг
| ханхийцар |
|---|
карара чекхйалаза хан хьожуш (ма) делара |
йахана йаьлла хан хьаьжна (ма) делара |
йогӏу хан хьожур (ма) делара |
йогӏу чекхйалаза хан хьожуш хир (ма) делара |
йогӏу йахана хан хьаьжна хир (ма) делара |
йогӏу чекхйалаза йахана хан хьожуш хилла хир (ма) делара |
Бехкамниг
| ханхийцар |
|---|
карара хан (ца) хьажахь |
карара чекхйалаза хан хьожуш делахь (дацахь) |
йахана йаьлла хан (ца) хьаьжнехь, хьаьжнелахь |
хӏинцца йахана хан (ца) хьаьжча, хьаьжчахь |
йогӏу хан хьожур делахь (дацахь) |
йогӏу чекхйалаза хан хьожуш хир делахь (дацахь) |
йогӏу йахана хан хьаьжна хир делахь (дацахь) |
йогӏу чекхйалаза йахана хан хьожуш хилла хир делахь (дацахь) |
Бехкамниг II
| ханхийцар |
|---|
хӏинцца йахана хан (ца) хьаьжчхьана, хьаьжчхьани |
Лаам-Бехкамниг
| ханхийцар |
|---|
карара хан (ца) хьажахьара |
карара чекхйалаза хан хьожуш делахьара (дацахьара) |
йахана йаьлла хан (ца) хьаьжнехьара, хьаьжнелахьара |
йогӏу хан хьожур делахьара (дацахьара) |
йогӏу чекхйалаза хан хьожуш хир делахьара (дацахьара) |
йогӏу йахана хан хьаьжна хир делахьара (дацахьара) |
йогӏу чекхйалаза йахана хан хьожуш хилла хир делахьара (дацахьара) |
Тӏедилларниг
| цхьанна | дукханна |
|---|---|
тӏедожор хьажа |
тӏедожор хьовса |
гӏийла тӏедожор хьажал |
гӏийла тӏедожор хьовсал |
лаар хьажалахь |
лаар хьовсалаш |
дехар хьажахьа |
дехар хьовсийша |
чӏогӏа дехар хьажахьара (хьо) |
чӏогӏа дехар хьовсахьара (шу) |
| цхьанна | дукханна |
|---|---|
тӏедожор деша |
тӏедожор деша |
гӏийла тӏедожор дешал |
гӏийла тӏедожор дешал |
лаар дешалахь |
лаар дешалаш |
дехар дешахьа |
дехар дешийша |
чӏогӏа ехар дешахьара (ахь) |
чӏогӏа дехар дешахьара (аш) |
Хаттарниг
Тӏехьа «й» йа «ий» дилларца йа йиш айъарца до хаттар. Хӏинцца йахана хенахь деккъа йиш айъорца до хаттар.
| ханхийцар |
|---|
карара хан (ца) хьожий |
карара чекхйалаза хан хьожуш дуй (даций) |
йахана йаьлла хан (ца) хьаьжний |
хӏинцца йахана хан (ца) хьаьжи |
йахана хан (ца) хьаьжирий |
хьалха йахана хан (ца) хьаьжнерий |
ихина хан (ца) хьожурий |
йахана чекхйалаза хан хьожуш дарий (дацарий) |
йан мега хан (ца) хьожуррий |
йогӏу хан хьожур дуй (даций) |
йогӏу чекхйалаза хан хьожуш хир дуй (даций) |
йогӏу йахана хан хьаьжна хир дуй (даций) |
йогӏу чекхйалаза йахана хан хьожуш хилла хир дуй (даций) |
Тоьшалла
Цагинарг
| ханхийцар |
|---|
карара чекхйалаза хан хьожуш (ца) хилла |
йахана йаьлла хан хьаьжна (ца) хилла |
йан мега хан хьожур (ца) хилла |
Лачлер
| ханхийцар |
|---|
карара хан (ца) хьожу боху |
карара чекхйалаза хан хьожуш ду (дац) боху |
йахана йаьлла хан (ца) хьаьжна боху |
хӏинцца йахана хан (ца) хьаьжи боху |
йахана хан (ца) хьаьжира боху |
хьалха йахана хан (ца) хьаьжнера боху |
ихина хан (ца) хьожура боху |
йахана чекхйалаза хан хьожуш дара (дацара) боху |
йан мега хан (ца) хьожур боху |
йогӏу хан хьожур ду (дац) боху |
йогӏу чекхйалаза хан хьожуш хир ду (дац) боху |
йогӏу йахана хан хьаьжна хир ду (дац) боху |
йогӏу чекхйалаза йахана хан хьожуш хилла хир ду (дац) боху |
Цецдалар
| ханхийцар |
|---|
карара хан (ца) хьожу боху-кх |
карара чекхйалаза хан хьожуш ду (дац) боху-кх |
йахана йаьлла хан (ца) хьаьжна боху-кх |
хӏинцца йахана хан (ца) хьаьжи боху-кх |
йахана хан (ца) хьаьжира боху-кх |
хьалха йахана хан (ца) хьаьжнера боху-кх |
ихина хан (ца) хьожура боху-кх |
йахана чекхйалаза хан хьожуш дара (дацара) боху-кх |
йан мега хан (ца) хьожур боху-кх |
йогӏу хан хьожур ду (дац) боху-кх |
йогӏу чекхйалаза хан хьожуш хир ду (дац) боху-кх |
йогӏу йахана хан хьаьжна хир ду (дац) боху-кх |
йогӏу чекхйалаза йахана хан хьожуш хилла хир ду (дац) боху-кх |
Куцдошший, Латтаммий
Хандашах куцдош йа латтам (adverbial) схьабаккхало. Нохчойн маттахь шортта некъаш ду хандашах уьш схьадаха. И шиъ хандашна хьалха хӏуттий, цу хандашо буьйцу ардам муха йа муьлхачу кепахь хуьлуш бу хоуьйту.
| куцдош, латтам |
|---|
хьажжал |
хьажжалц |
хьажале |
хьаьжча |
хьаьжчахьана |
хьажарна |
хьажарх |
(ца) хьожу дела |
хьожуш долу (доцу) дела |
(ца) хьаьжна дела |
хьожур долу (доцу) дела |
хьожуш хир долу (доцу) дела |
хьаьжна хир долу (доцу) дела |
хьожуш хилла хир долу (доцу) дела |
хьожучул |
хьаьжначул |
хьожучуха |
хьаьжначуха |
хьажархьама |
хьожушехь |
хьожжушехь, хьожушшехь |
хьаьжнашехь |
хьаьжжинашехь, хьаьжнашшехь |
хьожийла (лаьа) |
(хьажа) ма-хьажжара |
(хьажа) ма-хьожжу |
(хьажа) ма-хьаьжжина |
(хьажа) ма-хьаьжжинехь |
хьажаза |
хьажжане а |
хьожучу |
хьожучохь |
хьожучуьра |
хьожучухьа |
хьожучухьара |
хьожучухула |
хьожучухьахула |
хьожучуц |
хьаьжначу |
хьаьжначохь |
хьаьжначуьра |
хьаьжначухьа |
хьаьжначухьара |
хьаьжначухула |
хьаьжначухьахула |
хьаьжначуц |
хьажжане а цо хьожуш |
хьажжане а ца хьаьжна |