Хандош

Йахана йаьлла хан

Тӏехьа чеккхе «на» тӏе а тухий кхуллу йахана йаьлла хан. Кхузахь цхьацца бакъенаш йу, йуха хийцамаш а бу чулара безаш.

I.

Хӏинцца йахана ханна йеккъа чеккхе «на» тӏетуху. Хӏокхарна йукъадогӏу:

1. Цхьана дешдекъах лаьттарш: дан, тан.
2. Йукккъахь ши мукъаза йиш ул-уллехь лаьттарш: хьаста, лахка, лачкъа.
3. Чеккхенгахь «о» дерш: хьасто, лазо, дакъо.
4. Йуккъахь шалха мукъа йиш «ов» дерш: хьовза, ловза, товжа.
5. Цхьаццадолу йуккъахь деха мукъа йиш дерш: дуса, дийца, ӏама, ӏана, лера, лара.
6. Цхьаццадолу нийсадоцурш: дан (кар. хан догӏу), дан (кар. хан дахьа)

II.

Кхидолу дешнийн йахана йаьлла хан тӏехьара «и» йа цкъацца «а» дӏа а доккхий, чеккхе «на» тӏе а тухий кхуллу. Тӏехьа «на» тӏетухуш, хӏинцца йаханчу хенан йуккъера мукъа йиш цкъацца хийцало. Церан хийцадаларан бакъенаш хӏорш йу:

1. Деха «э»/«е» делахь йуккъехь, иза «аь»-не доьрзу: эли > аьлла, деги > даьгна.
2. Деха «ий» делахь йуккъехь, иза «иэ»/«ие»-не доьрзу: ийтӏи > эттӏа, дийкъи > декъна.

III.

Хандашна йуккъахь хӏокхарах «д» «л» «т» «тӏ» цхьаъ делахь, чеккхенгара «на» йуккъара «н» цунах дӏатарло. И дӏатардалар сола хӏун ду аьлча, церан багахь схьадалар дукха ул-уллехь долу дела, цу шиннан тӏаьхьий, хьалхий алар хала хуьлу дела. Чеккхенгара «и» охьадоьжна дешнашкахь бен хуьлуш дац хӏара дӏатардалар.

IV.

Нохчойн бистхуьлуш чеккхенгарчу «на»-ин йуккъара «н» кхечу дешнашкахь а, цунна хьалхарчу, мукъазчу эшарх дӏатардан буьйлубелла. Кхузахь ший а кеп йилла мегаш ду. Кхузахь а чеккхенгара «и» охьадоьжна дешнашкахь бен хуьлуш дац хӏара дӏатардалар.