Нохчойн Абалла

Кӏираллин

1938-чу шарахь дуьйна нохчойн абалла кӏираллина тӏехь дӏахӏоттийна йара. Шалха абанаш тӏетохарца русойниг шорйина кхоьллина йара и. Русойчун 33 аба ду, ткъа нохчойчун 49 дара. Гӏалгӏойниг тахана а хӏокхунна тӏехь йу.

2020-чу шарахь керла нохчойн нийсайаздаран бакъонаш арайевлча дуьйна ши аба дӏадаьлла. Хӏунда аьлча керла бакъонехь «я», «яь», «е», «ё», «ю», «юь» хьалха «й» хезаш кхин нохчойн дешнашкахь дохкуш доцу дела. Йуха «яь», «юь» нохчойн дешнашкахь бен нислуш дац, цундела уьш кхин оьшуш дац. Таханлерчу дийнахь леларг хӏара йу.

Кхидӏа кхиор

Нохчойн абалла кхидӏа кхиош, цхьацца хийцамаш бича, кхачаме кхиана йаьлла хир йара аьлла, хета суна.

1. Шалха абанаш йукъацадалор
2. Кху диъ абанна – «гӏ», «кх», «хь», «хӏ» – шениг йукъадаккхар. Ас кховдам бийриш хӏорш ду: «ԍ», «ԛ», «ѫ», «һ». Хӏорш а ца хоржуш лигатураш йан мегар ду долчарах.

Кхидӏа хӏара бакъенаш йукъайахар:

1. «а», «о», «у» тӏехьа «ь» хӏоьттича, уьш кӏадло: «аь», «оь», «уь».
2. «к», «ԛ», «п», «т», «ц», «ч» тӏехьа «ӏ» хӏоьттича, царах логан, къора эшарш хуьлу: «кӏ», «ԛӏ», «пӏ», «тӏ», «цӏ», «чӏ».
3. «п», «т», «ц», «ч» тӏехьа «къ» хӏоьттича, царах логан, къора, ӏаьржа эшарш хуьлу: «пкъ», «ткъ», «цкъ», «чкъ».
4. «б», «д», «ж», «з», «м», «н» тӏехьа «ӏ» хӏоьттича, царах логан, зевне эшарш хуьлу: «бӏ», «дӏ», «жӏ», «зӏ», «мӏ», «нӏ».
5. Хьалха «с», «т» йа «ст» хезачохь «ст» диллар.
6. «р» тӏехьа «һ» хӏоьттича, цунах къора «р» хуьлу: «рһ».
7. «г» хьалха «н» хӏоьттича, цунах меран «г» хуьлу: «нг».
8. Мукъа йиш меран хилар гойтуш, цунна тӏехьа «н» дилла: «ан», «ин», ...

Лацин

1925-чу шарахь дуьйна 1938 шо кхаччалц лелларг лацин абаллин тӏехь дӏахӏоттийна хилларг йу.

1992-чу шарахь йуханехьа лацичунна тӏехь дӏахӏотто гӏиртира нохчой.

Хӏара «i», «ü» ши йиш дахдеш, тӏехьа «y» дуьллу: «iy» [iː], «üy» [yː].

Сайниг, Асланбеканиг

Лацичунна тӏехь ас бен кховдам хӏара бу. Атта а, цхьа а клавиатура тӏехь доцуш абанаш а ца оьшуш хир йу.

Тӏехьа «e» дилларца «a» [aː], «o» [oː], «u» [uː] кӏадлой, хӏорш кхоллало: ae [i̯ɐ], oe [yːə̯], ue [yː].

Хӏара кхоъ gh [ɣ], sh [ʃ], xh [ħ] тӏехьа «h» [h] хӏоттарца кхоллало.

Кхузахь «i» [i], «ue» [y] тӏехьа «y» дилларца дахдо: «iy» [iː], «uey» [yː].

Хӏокхарна тӏехьа – «c» [t͡s], «k» [k], «p» [p], «q» [q], «t» [t], «v» [t͡ʃ] – хӏара «h» хӏоьттича лога, къора эшарш – «ch» [t͡s'], «kh» [k'], «ph» [p'], «qh» [q'], «th» [t'], «vh» [t͡ʃ'] – кхоллало.

Хӏокхарна тӏехьа – «b» [b], «d» [d], «j» [ʒ], «m» [m], «n» [n], «z» [z] – хӏара «f» [ʡ] хӏоьттича лога, зевне эшарш – «bf» [bˁ], «df» [dˁ], «jf» [ʒˁ], «mf» [mˁ], «nf» [nˁ], «zf» [ʒˁ] – кхоллало.

Ӏарбойн

1910-чу шарахь 1925 шо кхаччалц нохчойн абалла ӏарбойчунна тӏехь хилла йу.

Хӏара «ګ» [k'] нийса дац, гонан метта жима зил хила беза хьаькхна. хӏара а «ڔ» [t͡s] дац нийса, кӏелахь ши тӏадам хила беза. Хӏара а «ڕ» [t͡s'] дац нийса, кӏелахь кхо тӏадам хила беза. Хӏорш шаьш ма-дду гайта абанаш кампутарна тӏехь ца хилла дела, царах цхьажимма тера дохурш хаьржина ас.

Хӏорш «ء», «أ», «ؤ», «إ», «ئ», «ة», «ز», «ٱ» абаллина йукъа ца дахана.

Гуржойн

Бацойн меттан абалла гуржойчунна тӏехь йу. Нохчойниг а дика хир йара гуржойчунна тӏехь, хӏунда аьлча шадолу абанаш вайн цхьатера долу дела.

Хӏокху пхи абанна «ბ» [b], «დ» [d], «ზ» [z], «მ» [m], «ნ» [n], «ჟ» [ʒ] тӏехьа ჵ [ˁ] диллича лога, зевне эшарш кхоллало: «ბჵ» [bˁ], «დჵ» [dˁ], «ზჵ» [zˁ], «მჵ» [mˁ], «ნჵ» [nˁ], «ჟჵ» [ʒˁ].

Хӏокху диъ абанна «პ» [p'], «ტ» [t'], «წ» [t͡s'], «ჭ» [t͡ʃ'] тӏехьа «ყ» [q'] хӏоьттича, ӏаьржа, лога, къора эшарш кхоллало: «პყ» [p'ˠ], «ტყ» [t'ˠ], «წყ» [t͡s'ˠ], «ჭყ» [t͡ʃ'ˠ].

Мукъа эшаршна тӏе «ჼ» хӏоьттича, царах мера мукъа эшарш хуьлу:

Кхинаш

Шира жайнашкахь нислуш йолуш абаллаш.

Досера Къединиг

Къедис дуьххьарлера абалла дӏахӏоттийна. Барон Усларас шен нохчойн мотт толлу шайнахь лелийна хӏара.

Тӏоьхула буьллу го иза «ъ» санна лелош бу.

«а̊», «і̊», «ј̊», «н̊», «м̊», «ш̊»

Тӏоьхула хьокху зило гойтург иза мукъа йиш деха хилар ду.

«ā», «ē», «і̄», «ō», «ӯ»

Малсагера Заурбеканиг

Шен гӏалгӏойн мотт толлу жайнахь Заурбекас лелайо хӏара абалла.

Хӏара шалха эшарш а нисло: «oa» [ɔ̯ɐ], «ov» [ou̯], «ij» [ii̯].

Антон Шифнерниг

Шен нохчойн мотт толлу жайнахь «Tschetschenzische Studien» Антон Шифнерас лелайо хӏара абалла.

Кхузахь тидам бе «k̔» [k], «p̔» [p], «t̔» [t], цхьала «к», «п», «т» хиларна, йуха «k» [k'], «p» [p'], «t» [t'], логанаш хиларна. Хӏара санна «xk» [xk], «sk» [sk], «st» [st], «sp» [sp] шиъ йух-йуххехь нислахь, кхузахь «k», «t», «p» цхьалха деша деза.

Кхидолу абанаш

«» — –

non-breaking ‑

Ѣѣ

¹ ⁴ ⁵ ⁶ ⁷ ⁸ ⁹ ⁾